Met zijn essay ‘De toekomst van een illusie’ verwoordde Sigmund Freud (1856-1939) een diepgaand cultuurfilosofisch inzicht, dat nog weinig aan actualiteit heeft ingeboet. Religie is een vorm van wensdenken die de menselijke hulpeloosheid dragelijk moet maken. ‘De mens zal zijn onbeduidendheid in het wereldse raderwerk moeten bekennen, hij zal niet langer het middelpunt van de schepping, niet langer het voorwerp van liefderijke zorg van een goedgunstige voorzienigheid zijn. Hij zal zich in dezelfde situatie bevinden als het kind dat het ouderlijk huis verlaten heeft, waarin het zich zo warm en behaaglijk voelde. Maar de mens kan niet eeuwig kind blijven.’

Uiteindelijk toonde Freud zich gematigd optimistisch; de mensheid kan deze kinderlijke illusie overwinnen door gezond verstand met behulp van zijn intellect en wetenschap. Die moeten hem door de menselijke eindigheid en hulpeloosheid te leren accepteren opvoeden tot realisme.

Het essay dat in 1927 werd gepubliceerd was voor Freud een afrekening met de religieuze beelden van zijn tijd. Is daarmee zijn kritiek gedateerd en niet meer relevant? Of blijven Freuds beschouwingen over religie ook vandaag betekenisvol en aktueel?

Prof. dr. Herman Westerink (1968) is Bijzonder hoogleraar – Metafysica en filosofische antropologie -en wetenschappelijk directeur van het Titus Brandsma Instituut met de Leeropdracht levensbeschouwing en geestelijke volksgezondheid met bijzondere aandacht voor de godsdienstwijsgerige en psychoanalytische aspecten. Hij is lid en plaatsvervangend voorzitter van de wetenschappelijke adviesraad van de Sigmund Freud Privatstiftung in Wenen sinds 2011. Zijn inaugurele rede mei 2024 van de KSGV had als titel: ‘De psychoanalyse en haar verstorende levensbeschouwing’.