Door de politieke ontwikkelingen in landen van het Midden-Oosten komen ook de christenen uit die regio vaak in het nieuws. Als ex vluchteling wonen velen nu tussen ons. Soms verneem je dat een kerk, gesloten als gevolg van de afname van het aantal kerkgangers, wordt heropend ten behoeve van een oriëntaals-orthodoxe kerkgemeenschap. De voormalige Bussumse St. Jozefkerk, verkocht aan de Koptische Christenen, is daarvan het meest recente voorbeeld. De kerk gaat verder als de St. Verena. Toch zijn deze christenen voor velen in het westen onbekend. Wie zijn ze? Ze worden in hun geboorteland vaak gediscrimineerd of vervolgd, lezen we. Deze onmiskenbare schaduwzijde verhult evenwel ook de grote rijkdom die hun – meest oosterse – christelijke geloofstradities in zich bergen en die hun kerken ook in moeilijke tijden op de been houden. August Habets ging afgelopen seizoen (25 april) in op de boeiende geschiedenis van de geloofsbelijdenissen, die vaak oorzaak waren van vroege afsplitsingen van de Christelijke kerken. Op deze avond wordt nader ingegaan op de grote diversiteit van het christendom van het Midden-Oosten en op de huidige situatie.

Driemaal is scheepsrecht

Dit is de derde maal dat Leo van Leijsen poogde Bussum te bereiken  om bij CCIV te vertellen over het ontstaan van al die Oosterse kerken in het Midden Oosten.  Door omstandigheden buiten zijn controle lukte het tweemaal  niet in seizoen 2017-2018. Van Leijsen gaf in 2016 een lezing voor de Bussumse en Naardense Raad van Kerken, die veel indruk op mij maakte. Het accent lag toen op de vervolging van Christenen in de Islamitische wereld na eeuwen samenleven in redelijke harmonie. Hij vertelde over de vele vormen en ritussen die ooit ontstonden in het Midden Oosten en tot op heden bleven bestaan. In de hand-out van toen stond het plaatje dat hiernaast is gereproduceerd. Als bioloog intrigeerde dit mij. Het doet denken aan een stamboom die de evolutie weergeeft van het vroege Christendom, waarin “ons” Latijnse Christendom maar één loot vormt.  Bij planten en dieren zie je heel vaak dat,  tot op de dag van vandaag,  de genetische diversiteit van een soort het grootste is in de gebieden waar de soort ontstond. Is dat misschien ook zo voor het Christendom vroeg ik mij af. Dan zou dit wellicht verklaren waarom je in het Midden Oosten zo’n enorm gevarieerd Christendom vindt. Ten einde deze vraag beantwoord te krijgen en om u te laten delen in mijn enthousiasme nodigde ik van Leijsen uit om zijn verhaal nog een keer voor CCIV te houden rond deze vraag van een theologisch ongeschoolde bioloog.

Is die oorspronkelijke vraag beantwoord tijdens de lezing? Nee, dat niet, maar terugrijdend naar het station gelukkig wel. “Inderdaad” verklaarde van Leijsen, “het is net zoals met dialecten. In Amerika heb je veel minder dialecten dan in Engeland waar de taal vandaan komt en zo is het ook met het Christendom, dat ontstond in en rond Israel in de eerste 100 jaar van onze jaartelling en in het Midden Oosten een enorme diversiteit ontwikkelde die tot op de dag van vandaag voortduurt”.   Nu u dit ook weet  zou ik dit verslag kunnen eindigen, want mijn vraag was beantwoord, maar tijdens de lezing vertelde hij zeer veel behartenswaardigs dat u beknopt kunt nalezen als u deze LINK volgt.

Leijsen liet de 25 aanwezigen  eerst een stuk Syrisch Orthodoxe muziek en zang horen (Oosterse klanken, rhytmisch, vreemd en toch welluidend, bijvoorbeeld HIER) om de toon te zetten.  In zijn betoog volgde hij nauwgezet de hand-out die u HIER kunt downloaden.  De  voordracht was, voor enkele aanwezigen, wat al te letterlijk een voorlezing. Een ander becommentarieerde (ik citeer): “Leo van Leijsen gaf in zijn boeiende lezing en hand out, zijn gehoor een helder inzicht in de historische ontwikkelingen in het Midden Oosten als geboorteplaats van het christendom”. Beide commentaren zijn mijns inziens terecht.  De lezing was zeer leerzaam en onderhoudend, maar de spreker slaagde er niet in zijn onmiskenbare en terechte enthousiasme over het onderwerp over te dragen, doordat hij onvoldoende  los kwam van een geschreven tekst.

Voor en na de koffiepauze ging de spreker in op een aantal vragen.  Verschillende vragen hadden betrekking op de geloofsbeleving. In hoeverre verschilt deze van die van “ons”? Men is conservatiever en meer gehecht aan rituelen. In hoeverre wordt de bijbel ervaren als “blijde boodschap”?  Deze vraag kreeg geen duidelijk antwoord. Hoe is de betrokkenheid van gelovigen met hun kerk in vergelijking met de leegloop hier? Mensen komen in het Oosten nog steeds massaal naar de kerk. Andere vragen hadden betrekking op de rol van vasten. Vasten is in vrijwel alle oosterse kerken belangrijk (bijvoorbeeld veel meer dagen in het jaar dan in de Rooms Katholieke kerk) en wordt veel meer dan bij ons ervaren als  weg naar een spirituele ervaring.  Hoewel vrouwen “in het ambt” vrijwel nergens bespreekbaar zijn, ontstaat toch ruimte voor vrouwen als diaken in een aantal van de kerken. Van Leijsen legde desgevraagd uit dat de “afstand” tussen de Rooms Katholieke Kerk en de Oosterse kerken in sacramenteel opzicht vaak klein is en bijvoorbeeld de communie over en weer wordt geaccepteerd. Ook tussen de oosterse kerken is de wederzijdse acceptatie van sacramenten goed geregeld. De positie van “de Zoon” als god of mens, reden voor verschillende schisma’s,  kwam niet overtuigend uit de verf.  Het was indertijd reden om elkaar letterlijk  te verketteren en de tent uit te werken, maar speelt dat werkelijk, zoals van Leijsen suggereerde, nu geen rol meer in de dialoog tussen de kerken? Bevredigend vond ik het te vernemen dat August Habets, die vorig jaar een boeiende lezing hield over de ontwikkeling van de Geloofsbelijdenis (zie HIER) en van Leijsen, gelijkgestemd vaststelden dat de oude concilies regelmatig aanleiding gaven tot stevige knokpartijen tussen zeer eerbiedwaardige prelaten. Ik was daar graag bij geweest! De Kruistochten hebben ertoe bijgedragen dat niet alleen de Moslims een traditionele afkeer hebben van “het westen”, maar daardoor kwamen de Oosterse Christenen, evenzeer arabieren, ook behoorlijk in de knel. Tijdens de aftiteling adviseerde een van de aanwezigen om “De Bekeerlinge” van Stefan Hertmans te lezen, dat een goede illustratie geeft van Middeleeuwse tijden juist in deze context van pausen, dogma’s, kruistochten en vervolgingen.

Jan-Willem Henfling

Leo van Leijsen (1955) is theoloog (Tilburg en Nijmegen) met bijzondere aandacht voor het oosters christendom en medewerker Oosterse Kerken van de Katholieke Vereniging voor Oecumene in ‘s-Hertogenbosch.